Kayak pratiği 5000 yıl öncesine avcıların ve balıkçıların kar ile mücadele için hayvan dişleri kullanımlarına uzanmaktadır. İskandinavya ve Sibirya’da bulunan modern kayak öncüleri M.Ö 2000 yılına kadar uzanır. Kayak batonları ise denge için kullanılan bastonlardan geliştirilmiştir.
Snow-board uluslararası spor olarak 1998 Japonya, Nagano kış olimpiyatlarında resmi kabul görmüştür. Snow-board’da yaralanma mekanizmalarını tam olarak anlamak için öncelikle kayaktan ekipman farklılıkları üzerinde durmak gerekir. Snow-board’ta bacaklar sert yüzeyli botlarla board yani tahtaya metal plaka ile sabitlenirken, kayakta bacaklar aynı şekilde sabitlense de bağlantı yumuşak botlar aracılığıyla yumuşak malzeme ile sabitlenir. Ekipmandaki bir diğer fark kayakçıların aksine board üzerinde pol kullanılmamasıdır. Özetle botlar, board ve bağlanmadaki farklılıklar yaralanma biyomekaniğini açıklamaktadır.
Kayak sporu elit yarışmacılar için bile son derece riskli bir spor dalıdır. İlginç olarak erkekler kadınlara göre ciddi yaralanmalara daha sık maruz kalmaktadırlar. En sık yaralanan vücut bölümü dizdir ve en sık ön çapraz bağ yaralanmaktadır. Ön çapraz bağ başta olmak üzere diz bağ yaralanmaları kadınlarda erkeklere göre 3-8 kat daha fazla görülmektedir.
Üst ekstremite yaralanmaları yani omuz kuşağı – kollarımız – önkol ve ellerimizdeki yaralanmalar snow-boardcularda kayakçılara göre iki kat daha fazla görülmektedir.
15-18 yaş arası genç sporculara bakıldığında iki yıl içerisinde en az yarısının yaralanma geçirdiği bildirilmiş. Bununla birlikte öne eğilme, yana eğilme ve torsiyonel yüklenmelerin aşırı kullanım yaralanmaları için potansiyel bir risk içerdiği bilinmektedir. Bu tip fizyolojik ve psikolojik aşırı yüklenmeler sadece fiziksel yaralanmalara yol açmakla kalmadığı gibi genç atletlerde immün sistem bozukluklarına da yol açarak hastalık riskini arttırmaktadır. Genç atletlerden kastedilen 15 yaş altıdır ve travmatik yada aşırı kullanım yaralanmaları bu yaş grubunda daha sık görülmektedir Sonuç olarak henüz maturitesini tamamlamamış genç atletlerde ciddi yaralanma riski çok daha yüksektir. Erken mature atletlerde (10-15 yaş arası) geç mature (15 yaş sonrası) atletlere göre travmatik ve aşırı kullanım yaralanmaları yarı yarıya daha az rastlanmakta oluşu dikkat çekicidir.
Alp disiplini için basit bir tanımla “yokuş aşağı kayak yapmak” diyebiliriz. Kurallar ve yarış yapılandırmaları erkekler ve kadınlar için aynıdır, ancak erkekler için yarış pist uzunlukları bayanlara nazaran daha uzundur. Alp disiplini yarışçılarında yaralanmaların % 80’i dönüşlerde meydana gelirken, geri kalan kısmı ise iniş sırasında olmaktadır. Öte yandan kafa travmaları ve üst ekstremite (omuz-kol-önkol ve eller) yaralanmaları çarpışma nedeniyle olurken, diz yaralanmaları ise kayakçı hala kayarken olur. Kafa travmaları ve spinal yani omurga yaralanmaları çok daha hasar verici yaralanmalardır.
Genç alp disiplini kayakçıları bu tip yıkıcı yaralanmalar sonrası daha ileri yaşlara göre koruyucu ekipman (kask, çene pedleri, korucuyu eldivenler, yüz koruyucu ) ları daha fazla kullanılmalıdır. Bir başka deyişle genç yetişkinler için yaralanmalar kendilerini ileride korumaları için bir tetikleyici olmaktadır. Epidemiyolojik çalışmalar, özellikle rekabetçi Alp disiplini kayakçılarında yaralanmaların son 5 dekatta azaldığını bir başka deyişle daha güvenli hale geldiğini göstermektedir. Ancak medya kapsamında bunun doğrulanmadığı hatta tersi yönde bir algı yaratıldığı söylenebilir. Özellikle son 30 yılda hem üst hem de alt ekstremite (leğen kemiği-kalça, diz ve ayak bileği eklemleri-uyluk ve kaval kemikleri ve ayak) yaralanmalarının önemli ölçüde azalmış olmasının nedenleri arasında koruyucu ekipmanların tasarımlarının iyileştirilmesi, yaralanma şekillerinin farkındalığının ve koruyucu önlemlere vurgunun artması sayılabilir.
Kayak sporunun genel fiziksel aktiviteye ve sağlıklı yaşam tarzına katkısı yoluyla doğru yaşlanma üzerindeki faydalı etkileri göz ardı edilmemelidir. Kayak aktivitesine özgü olarak karşılaşılan rakımın olumlu etkileri de sağlıklı yaşam tarzını desteklemektedir.
Kış sporlarında en çok hangi tip yaralanmalar oluyor diye baktığımızda:
Beyin sarsıntısı
Kış sporları dahil her türlü sportif aktivitede beyin sarsıntısı meydana gelebilir. Beyin sarsıntısı vakalarının 1/3’den fazlası çocuklarda görülmektedir. Bu yaralanmalar daha çok kayak ya da snow-board yaparken olur. Dolayısı ile bu tip sporlar beyin sarsıntısı riski taşırlar.
Kayakçı ya da snow-board sporcularında önde gelen ölüm sebepleri arasında gösterilen beyin sarsıntısı konusunda CNN hikaye bile hazırlamıştır.
İlgili link https://edition.cnn.com/2013/01/14/sport/skiing-risks-deaths-injuries/index.html
Düşen bir sporcuda aşağıdaki belirtilerin varlığı beyin sarsıntısı lehine düşündürülmelidir.
- Bayılma
- Görme bulanıklığı
- Baş dönmesi
- Bilinç bulanıklığı
- Yaralanma bölgesinde şişlik
- Kusma
Kaskınızı mutlaka takın. Kaskınızı mutlaka takın. Kaskınızı mutlaka takın…
Omuz kuşağı Kırık ve/veya Çıkıkları
Omuz yaralanmaları tüm kış sporları içinde %15’lere kadar sıklıkta görülürken özellikle snow-boardcularda oran % 40’lara varan sıklıkta görülmektedir. Omuz yaralanmaları kayakçılarda çok daha az sıklıkta görülür (% 4-11). Omuzun rotator yani döndürücü kılıf yaralanmaları, omuz çıkıkları, akromio-klavikular ayrışmalar ve klavikula yani köprücük kemiği kırıkları omuz kuşağındaki başlıca yaralanmalardır.
Omuz çıkıkları sert bir yüzeye çarpıldığında yada el açık pozisyonda yere düşme durumunda meydana gelmektedir. Omuz eklemi çıkıklarının diğer eklemlerden daha sık görülmesinin en önemli nedeni diğer eklemlerden daha hareketli olmasıdır. Omuz vücudumuzun en hareketli ve yerinde durması en zor eklemidir. Omuz eklemi yerinden çıktığında beraberinde hem bağlar hem de kemikler hasar görür. Kayak sporcularının omuz çıkığı riski çok yüksektir. Buzun üzerine düşen patenciler ya da diğer oyuncular ile çarpışan hokey oyuncuları da aynı risklerle karşı karşıyadır. Omuz çıkığının tedavisiz kalması çıkığın giderek daha sık tekrarlamasına yol açacaktır. Çıkık sırasında ortopedi uzmanı olmayan biri tarafından yerine oturtulmaya çalışılmasının sorunu daha da karmaşık ve zorlu hale getirebileceği göz ardı edilmemelidir.
Omurga Yaralanmaları
Tüm kış sporları omurga yaralanmaları açısından risk taşırlar. Nadiren ölümcül olabilen omurga yaralanmaları kafa travmalarından daha rahatsız edicidir. Omurga çevresi bağ ve adalelerdeki yaralanmalar sporu yapmanıza uzun haftalar engel olabilir. Bunun yanında nadir de olsa kırıklı-çıkık vakalarında tam felce kadar giden bir tablo ile karşılaşılabilmektedir.
Özellikle yüksek yamaçlardaki kayakçılar omurga yaralanmalarına daha açıktırlar. Snow-board sporcuları sırt yaralanmalarına açıktırlar
Dirsek Çıkık ve /veya Kırıklı Çıkık
Dirsek yaralanmaları genellikle beyzbol yada tenis gibi yaz sporları ile ilişkilendirilse de kış sporlarında da nadir değildir. Dirsek yaralanmaları sadece bariz travma ile değil aynı zamanda aşırı kullanım yada yanlış tekniğe bağlı olarak da yaralanabilirler. Dirsek travmalarının önemli bir kısmı düşmeden korunmak için eller açık iken gerçekleşebilir. Darbe yeterince şiddetli ise dirsekte kırık ile birlikte çıkık ve damar-sinir yaralanmalarının olabileceği akılda tutulmalıdır. Dirsekteki eklem içi şişlik, morarma yada deformite yani çarpıklık durumunda ciddi dirsek yaralanması olabileceği akla getirilmeli ve süratle doktora ulaşılmalıdır.
Kayakçı başparmağı
Ellerin ve bileklerin düzenli olarak kullanıldığı tek kış sporu kayaktır. Kayakta paten yada kızakla kaymaya göre daha fazla başparmak yaralanmaları görülmektedir. En yaygın el yaralanması ise başparmağı yerinde tutan önemli bağların yaralandığı durumdur. Kayakçılarda diz yaralanmalarından sonra en sık 2. yaralanma olan başparmak yaralanmaları bir buton üzerinde sıkı bir tutuş sağlarken geriye doğru elin ve başparmağın bükülmesi ile gerçekleşir. Sadece bağların yırtılması ile kalmayıp aynı zamanda başparmak kemiklerinin de kırılması ile sonuçlanabilir. Bu tip yaralanmalar en basit hareketlerde bile meydana gelebilmektedir.
Diz yaralanmaları
Dizlerimiz yürüyüş, koşma gibi günlük aktivitelerde vücudumuza gelen şoku absorbe etmeye yani karşılayarak-yumuşatmaya çalışırlar. Kayak başta olmak üzere diğer kış sporlarında dizlerin şoku emme etkisine çok daha fazla ihtiyaç duyarız. Spor yaralanmalarında en sık karşılaşılan diz yaralanmalarında özellikle diz yan ve çapraz bağlarında oluşan yırtıklardır. Bunun yanında çok şiddetli düşmelerde bağ yaralanmalarına kırıklarda eşlik etmektedir. Dizin dönme ile birlikte olan yaralanmalarında ciddi bağ lezyonları oluşur. Ön çapraz bağ başta olmak üzere bağ yaralanmaları kadınlarda erkeklere göre 3-8 kat daha fazla görülmektedir. Gerçek nedeni bilinmemekle beraber alt taraf dizilimi, bağların boyutu, bağ gevşekliği, beceri düzeyi, kas gücü ve koordinasyon suçlanmaktadır.
En sık karşılaşılan diz yaralanma modelleri:
- Diz önü, yanı, arkasındaki yan ve çapraz bağlarda yaralanma
- Menisküs yırtıkları, diz kıkırdak yaralanmaları
- Uyluk alt ucu (femur) yada bacak üst ucu (tibia) yaralanmaları
- Diz çıkıkları (çok ciddi yaralanmalardır ve damar yaralanma riski taşırlar)
Ayak Bileği Burkulma ve Yaralanmaları
Ayak bileği burkulmaları son derece yaygındır. Talus denilen topuk kemiğinin üstündeki kemiğin kırılması snow-boardcu ayağı olarak bilinir.
Hafif burkulmalar buz, elastik bandaj ve elevasyonda istirahat ile düzelirken ciddi ayak bileği yaralanmaları kırıklara yol açtığında cerrahi ya da ameliyatsız tedavi sonrası en az altı hafta alçı tedavisi gerektirmektedir. Her durumda tedavi süresince spordan uzak kalmak gerekecektir.
Spor Yapanların Bulundurmaları Gereken Malzemeler :
2 adet 10 ve 20 cmlik elastik bandaj
2 adet adezif (yapışan) elastik bandaj
1-2 adet rulo bez bandaj
5 adet antibiotikli merhem
5 antiseptik mendil
2 kutu aspirin
1 adet termal battaniye
1 adet soğuk kompres
2 adet latex olmayan eldiven
1 adet hidrokortizonlu merhem
Makas
5’er adet steril kare gazlı bez
Oral termometre
Cımbız
Ilk yardım talimat kitapçığı
Yaralanmalardan nasıl korunabiliriz?
- Düzenli aralar vermek
Çocukların kontrol amacı ile yakın gözlemde tutulması çok önemlidir. Çocuklar genelde yorulduklarını fark etmezler. Bu da onları kas yorgunluğuna ve yaralanmalara açık hale getirir. Su içmeyi ve küçük atıştırmalıkları içeren küçük molalar bu tip yaralanmaları önlemede faydalı olacaktır.
- Hava durumunu kontrol etmek
Hava durumu kimi zamanlar tahmin edilemeyebilir. Bir anda çok açık ve güneşli hava tehlikeli bir duruma geçebilir. Önceden mutlaka hava durumu kontrol edilerek özellikle fırtınalı havalardan kaçınılarak yaralanmaların önüne geçilebilir.
- Tek Başına Olmamak
Kış sporlarında belki de en tehlikeli davranış yalnız olmaktır. Bu durum potansiyel olarak hayatı tehdit eden her türlü riski beraberinde getirmektedir. Bir başka sporcunun olması ile en aza indirgenebilir. Diğer sporcu ile yakın kalmak kaza anında karşılıklı yardımlaşmayı kolaylaştıracaktır. Diğer sporcunun yorgunluk ya da kafa karışıklığının varlığı yakından gözlenmelidir. Acil durumlarda müdahale edilmesine imkan sağlayacak yardım kiti çok yararlı olabilecektir.
- Isınma Egsersizleri
Adalelerimiz ve kalbimizin fiziksel aktivite öncesi hazırlığı önemlidir. Isı düştüğünde adaleler gerilir ve kalp damarları kasılır. Düşük ısıda olası adale krampları yaralanmalara eğilimi arttırır. Isınma uygulaması şunları içermelidir:
– Kollar, sırt ve bacakların germe egsersizleri
– Üst taraf dairesel hareketleri,
– Çömelme hareketleri
– İp atlama ya da kısa mesafe koşu
Bu egsersizlerin aşırı soğuk derecelerde fazla yapılması adalelerin gerginliğini fazla artırarak gevşemeyi geciktireceği akılda tutulmalıdır. Egsersizler sırasında sık kullanılan adalelere odaklanılmalıdır. Örneğin, kayak için kollar çalıştırılırken snow-board için bacakların çalıştırılmasıgibi.
- Koruyucu Ekipman Kullanımı
Koruyucu ekipman kullanımı ile şiddetli yaralanmalar en aza indirgenebilir. En önemli ekipman kasktır. Yapılan çok sayıda çalışma kask kullanımı ile ölüme kadar gidebilecek ciddi kafa travmalarının önlenebileceği bildirilmiştir.
İdeal kask nasıl olmalı:
– Dış kabuğu sert olmalı ve mutlaka şoku absorbe edecek tabakaları olmalı
– Kaskınız eski ise kırılma ve aşınma kontrol edilmeli ki ciddi yaralanmada bu çok önemlidir.
– Kaskınız yaptığınız kış sporu tipine uygun tasarlanmış olmalıdır. Örneğin bisiklet kaskı kayak ya da snowboard için uygun değildir.
– Kaskınızın çok iyi oturtulması gerekmektedir.
– Defektif Donanım
Sadece ekipmanınızın uygun olması düzenli bakımı yapılmadıkça sizi ve ailenizi hangi etkinliği yaptığınızdan bağımsız olarak yeterli düzeyde koruyamayacaktır. Bir başka deyişle ekipmanınızın her kullanım sonrası ve öncesi defekt yani bozulma varlığı kontrol edilmelidir.
- Uygun teknik kullanımı
Kayak ya da snow-board sırasında oluşan birçok yaralanma doğru teknik kullanmama ile ilişkilidir. Örneğin başın çok öne eğilmesi ya da kayak batonunun doğru tutulmaması yaralanma ya da rahatsızlık nedeni olabilir. Eğim ya da buza çarpmadan önce ne yaptığınızı bilmeniz gerekmektedir. Yaptınız kış sporu tipi ne olursa olsun mutlaka nitelikli bir eğitici ile vakit geçirmeniz gerekmektedir. Eğitmeniniz size tepeden aşağı inerken ya da parkur boyunca vücudunuzu nasıl hareket ettireceğinizi hatta nasıl düşmeniz gerektiğini öğretecektir. Örneğin kayak hocanız size düşerken geriye değil öne doğru düşmenizi öğretecektir.
Çocuklara yönelik profesyonel dersler yaralanmaları önlemede son derece etkilidir. Çocuklarınız doğru tekniği ne kadar erken öğrenir ise, kış sporları konusunda daha donanımlı olacak ve kayak onlar için çok daha eğlenceli olacaktır. Durmayacak bir kızaktan yuvarlanarak çıkmak gibi basit güvenlik ipuçları yaralanmayı önleyecek ya da şiddetini azaltacaktır.
Kış sporları güvenliğini sağlayacak teknikleri internet ya da dergilerden araştırmak son derece faydalı olacaktır.
– Kendinizi Deneyim Seviyenizin Üstüne Çıkmaya Zorlamayın
Kendi sınırlarınızı bilerek bu sınırların içinde kalmak önemlidir. Bu özellikle yeni bir eğim denerken ya da alışkın olmadığınız bir kış sporunu denerken daha da önem kazanır. Kendi seviyenize uygun pistlerde kaldığınızdan emin olun. Deneyiminizin ötesinde snow-board yada buz pateni denemeye çalışmayın. Unutulmamalıdır ki birçok yaralanma insanların hızlarını kontrol edemedikleri ya da deneyimlerinin ya da yeteneklerinin ötesine geçmeye çalıştıkları zamanlarda olur.
Bilmeniz gereken sadece kişisel sınırlarınız değildir. Bunun yanında buz pateni pisti yada kayak pisti dahil her yerde kurallara uyulması gerekmektedir. Sınırlayıcı çizgiler yada ipler kayak devriyeleri tarafından güvenli olmayan arazi bölgelerini işaretlemek amacıyla kullanılır. Patenciler için de ince buzdan korunmak amacıyla bu işaretler kullanılır.
– Uygun Giysiler
Kış sporları yaparken giydiğimiz kıyafetler bizi sıcak tutmaktan fazlasını yaparlar. Bir yandan da güneş yanığı, rüzgar yanığı ve donma tehlikesinden korurlar. Bu koruma sırasında aynı zamanda serbestçe harekete izin veren esnekliği sağlamalıdırlar. Kış sporları için kıyafet seçiminde tüm bu hususlar göz önünde tutulmalıdır.
Açık havada yapılacak aktivitelerde en uygun giyim prensipleri şunlar olmalıdır:
– Uzun ve kısa iç giyim
– Uzun kollu bir gömlek yada polar yelek
– Polar ceket yada yalıtımlı ceket
– Su geçirmez en dış giyim
– İdeal olarak astarlı su geçirmez eldivenler
– Kaskınızın altına takılacak yün başlık veya yüz maskesi
– Yün çoraplar
– Su geçirmez botlar
– Çevresine Aşina Olun
Bilmediğiniz, aşina olmadığınız ortamlar size süprizler hazırlayabilir. Birçok kış spor yaralanmasının kişinin kayak pistinde bir ağacı ya da kayayı görememesi yada bir hokey maçı sırasında ince bir buz yamasını fark etmediği için olmaktadır. Çevrenizi tanımak hangi alanlardan uzak durmanız gerektiğini bilmenize yardımcı olacaktır. Manzarada tanıdık bir nokta seçerek alanı tarayın. Aşağıda yaralanma riskini en aza indirecek basit bilgiler yer almaktadır:
– Çarpışma riski açısından kalabalık alanlardan uzak durmak,
– Kulaklık takmayın
– Kayalar ve ağaçlardan uzak durun
– Alanı devamlı tarayın
İşe Yarayacak Öneriler
Ekipmanlarda güncelleme ve/veya iyileştirme yaralanma oranlarınızı önemli ölçüde azaltacaktır. Örneğin “hızlı bırakma” bu sayede devreye sokulabilecektir. Böylece alt uzuvdaki büyük kemik (uyluk ve kaval kemiklerimiz) kırıkları azalacaktır. Akıllı kayak tasarımları Alp disiplini sporcularında yaralanma riskini önemli ölçüde azaltmıştır. Buna karşın kayak gövdesi zırhı gibi aşırı güvenli ekipmanların, yanlış bir güvenlik hissine yol açarak yetenek seviyesinin üzerinde denemelere sebep olması endişesi bugün tartışılmaktadır.
Yamaçlarda tecrübe kazanmak için yeterli vakit ayırın. Profesyonel eğitim alın ve daha tecrübeli arkadaşlarınız tarafından teşvik edildiğinizde mutlaka deneyim seviyenizin üzerine çıkmakta aceleci olmayın. FIS kurallarını mutlaka okumanızda fayda vardır.
FIS kuralları
- Diğerlerine saygı duyun. Bir kayakçı yada snow-boardcu başkalarını tehlikeye atmayacağı yada önyargılı olmayacağı şekilde davranmalıdır.
- Kayak yada snow-board sırasında hız kontrolü. Bir kayakçı yada snow-boardcu kontrollü hareket etmelidir. Hızını ve kayak yada snow-board tarzını kişisel yeteneklerine, mevcut arazi koşullarına, kar ve hava koşullarına ve trafik yoğunluğuna uyarlamalıdır.
- Güzergah seçimi. Arkadan gelen kayakçı veya snow-boardcu rotasını ilerideki kayakçıları veya snow-boardcuları tehlikeye atmayacak şekilde seçmelidir.
- Sollama/Geçme. Bir kayakçı yada snow-boardcu başka bir kayakçıyı geçerken sollanan kayakçının isteyerek yada istemsiz hareketlerine yeterli alan bırakmalıdır.
- Giriş, başlatma ve yukarı hareket etme. İşaretli bir koşuya giren kayakçı veya snowboardçu, yamaçlarda durduktan yada yukarı doğru hareket ettikten sonra tekrar başlamadan önce kendini ve diğerlerini tehlikeye atmadan yamaçlarda yukarı ve aşağı bakmalıdır.
- Pistte gereksiz durma. Gerekli olmadıkça kayakçı veya snow-boardcu pistin dar ve görüş açısının kısıtlı olduğu yerlerde durmamalıdır. Düştükten sonra kayakçı veya snow-boardcu pistten en kısa sürede uzaklaşmalıdır.
- Tırmanma veya inme. Kayakçı veya snow-boardcu tırmanış yada iniş sırasında pistin yanında kalmalıdır.
- İşaret yada işaretçilere uyma. Bir kayakçı veya snow-boardcu tüm işaretlere saygı duymalıdır.
- Yardım. Kazalara her kayakçı veya snow-boardcu yardımcı olmakla yükümlüdür.
- Kimlik. Her kayakçı veya snow-boardcu sorumlu yada etkilenen olsun yada sadece şahit olsun kaza sonrasında isim ve adres alışverişinde bulunmalıdır.
M.Ö 2000’li yıllara uzanan kayak sporu ve çok daha yeni bir spor olan snow-board başta olmak üzere kış sporlarının dünya genelinde popülaritesi giderek artmaktadır. Sporcu sayısındaki belirgin artış beraberinde yaralanma riskini de getirmiştir. Ekipmanların geliştirilmesi, koruyucu davranış şekillerinin ve farkındalığın arttırılması ile son 30-40 yılda yaralanmalar ciddi olarak azaltılabilmiştir. Dünya genelinde yaklaşık 200 milyon kayakçı ve 70 milyon snow-boardcu dahil bu öneriler dikkate alındığında diğer spor aktivitelerine göre kış sporlarında korkacak bir şey olmadığı anlaşılacaktır…
Kaskınızı mutlaka takın. Kaskınızı mutlaka takın. Kaskınızı mutlaka takın…
Doç.Dr.M.Kerem Canbora
Ortopedi ve Travmatoloji Uzmanı